در محاصره میکروب ها؛ معرفی یک کتاب دهشتناک - مجله کامسا

خبرنگاران| ما در محاصره میکروب ها، ویروس ها و صد ها گونه حیات میکروسکپی هستیم. روی قاشق و چنگال، روی عینک، روی میز مطالعه، روی پیراهن و خلاصه هرجا که فکرش را بکنید، این جانداران در اطرافمان حضور دارند و هرگز ما را تنها نمی گذارند.

به گزارش خبرنگاران؛ کتاب جدید راب دان، محقق و نویسنده، حاصل تحقیقات چندین ساله اش دربارۀ جانداران ریزی است که در خانه هایمان زندگی می نمایند. آمیب ها، باکتری ها و کرم هایی که از دوش حمام روی سرمان می ریزند و حشرات و سخت پوستانی که کنارمان روی بالش می خوابند.

رابین مرنتز هنیگ، نیویورک تایمز - مرد جوانی را می شناسم که می گفت آدم ها احتیاج ندارند حمام نمایند، چون مو ها و بدن ما طوری طراحی شده اند که خودشان را بدون احتیاج به ما تمیز می نمایند. حرفش را نتوانستم قبول کنم، چون عقیده داشتم که شست وشو هر از گاهی برای ما و کسانی که با آن ها زندگی می کنیم خوب است. اما الان، بعد از خواندن توصیف راب دانِ حشره شناس از انواع و اقسام حیات میکروبی که در دوش خانۀ آمریکایی ها لانه نموده اند، کم کم این فکر به ذهنم خطور می نماید که شاید آن مرد جوان بیراه هم نگفته باشد.

دان، استاد بوم شناسی کاربردی در دانشگاه کاورلینای شمالی، همراه با جمع کثیری از همکارانش، از مواد لزج داخل صد ها دوش نمونه هایی گرفتند و انبوهی از جانداران میکروبی را یافتند. او در کتاب غنی و آگاهی بخش خود هرگز در خانه تنها نیستید نوشت که حتی خودِ آب شیر پر است از آمیب، باکتری، کرم های لوله ای و سخت پوست ها. وقتی آب از دوش می گذرد این میکروب ها نوعی داربست برپا می نمایند، که آن را زیست لایه می نامیم، تا با هر شست وشو بی خانمان نشوند. دان بی پرده نوشته است که این میکروب ها زیست لایه ها را از فضولاتشان درست می نمایند. در اصل، آن فضولات باکتری در لوله های شما جای پای خود را محکم می نمایند

بدتر از این هم می گردد. آبی که از صافی این زیست لایه های فضله ای می گذرد و هنگام شست وشو و استحمام روی شما می ریزد چه بسا علاوه بر آن آمیب های و کرم های لوله های بی زیان تعداد کمی باکتری شاید خطرناک هم داشته باشد، به طور خاص چند گونه از مایکوباکتریوم، از خانوادۀ مایکوباتریوم هایی که علت سل اند؛ و بیماری زا ها هم آنجا هستند، چون ما وقتی کوشش می کنیم که از اول آب شیرمان را تصفیه کنیم، محل زادوولد بی عیب و نقصی برایشان مهیا می کنیم.

تصفیه خانه های آب شهری از کلر و دیگر مواد شیمیایی استفاده می نمایند که باکتری های متجاوز طبیعی را می کشند و به مایکوباکتریوم ها امکان رشد می دهند. در مقابل، آبی که از چاه می آید، هرگز از تصفیه خانه ای نگذشته است و حیات میکروبی غنی ای دارد. بنا به شرح دان این آب به نظر خطرناک تر می آید، اما از قضا کم خطرتر است. همۀ اندامواره های موجود در آب چشمه بی زیان اند و اندامواره های بالقوه خطرناکی، چون همین میکوباکتریوم ها را دفع می نمایند. این است طرز عمل تنوع زیستی.

این حرف های تازه دربارۀ زیست بومِ دوش تنها یکی از بخش های این کتاب غنی، گاه مشمئزنماینده و اندکی هراس آور است. دان درگیر جست وجوی وسواس گونه برای یافتن شواهدی شده است از ساکنان ریز محیط های خانگی، پروژه ای که گروه هایی از حشره شناسان حرفه ای و مبتدی را درگیر نمونه گیری نموده است، نمونه هایی نه تن ها از دوش بلکه از چارچوب در، یخچال ها، آبگرم کن ها، زیرزمین ها، دست شویی ها، روبالشی و از همۀ انواع سطوحی که در جایی اند که ما آن را خانه می نامیم. این پژوهشگران نمونه گیری و درزگیری می نمایند و هزاران نمونه را به آزمایشگاه دان در رالی یا آزمایشگاه دیگرش در موزۀ تاریخ طبیعی دانمارک می فرستند که همچنان برای آمارگیری میکروبی فعال اند.

دان دربارۀ نخستین حمله اش برای شکار میکروب های خانگی، که 1000 خانه از سراسر دنیا را دربرمی گرفت، می نویسد: انتظار داشتیم که چند صد گونه پیدا کنیم. در عوض او و همکارانش سیرکی از هزاران گونۀ شناور، جهنده، خزنده را یافتند، شاید حدود 20000 گونه که بسکمک از آن ها پیشتر برای علم ناآشنا بود.

این اهالی فضا های داخلی اصلی ترین هم نشینان ما هستند. در دنیا صنعتی شده، ما بیش از نود درصد زمان مان را در چهاردیواری ها به سر می بریم. خوشبختانه، بیشتر هم خانه های ما بی خطرند یا در عمل مفید، مانند عنکبوت های خانگی که جمعیت مگس ها یا پشه هایی را که می توانند حامل بیماری باشند پایین نگه می دارند. اما چون وسواس داریم که دور و اطرافمان را تا جایی که می گردد پاک و تمیز سازیم، با بستن در ها و درز های خانه به روی دنیا بیرون و استفادۀ بی امان از حشره کش ها و ضدمیکروب ها سطوح را از میکروب های بی زیان یا مفید پاک می کنیم و میدان را برای برخی از میکروب های بد باز می گذاریم.

به گفتۀ دان، میکروب های خانگی جزء گونه هایی از این سیاره اند که سریع تر از گونه های دیگر تکامل می یابند؛ آن ها توانایی عجیب و غریبی برای زیستن در موقعیت هایی بوم شناختی ای را دارند که حتی تصور امکان حیات در آن ها سخت است، مانند سلول های پوستی مرده که هر روز از ما می ریزند (و این سلول های مرده دقیقاً همان محل هایی اند که دسته ای از باکتری ها که مشهورند به پوده خوارها، برای بقا لازم دارند). آن ها با موفقیت از چنگ ما می گریزند و تقریباً به وسیله تکامل راه نجات از هر زیست کشی که روی سرشان می پاشیم پیدا می نمایند. ما می مانیم و عواقب جنگ افروزی خودمان، مانند سوسک های آلمانی و ساس های مقاوم در برابر حشره کش و باکتری های استافیلوکوک اورئوس مقاوم به متی سیلین. ما زیست بوم خانگی کمابیش بی ضررمان را تبدیل می کنیم به چیزی که می تواند بیمارمان کند.

پیغام خانگی کتاب هرگز در خانه تنها نیستید این است که هر چه در محیط خانگی تنوع زیستی غنی تر باشد، وضع بهتر است. دان می نویسد: تنوع زیستی گیاهان و خاک می تواند عمکرد سیستم ایمنی مان را بهتر سازد. تنوع زیستی نظام های آب ما می تواند به ما در از بین بردن بیماری زا های درون آب کمک کند [..]تنوع عنکبوت ها و زنبور های انگل خوار و هزارپا ها می تواند تعداد حشرات را کنترل کند. تنوع زیستی خانه هایمان این امکان را هم فراهم می نماید که آنزیم ها، ژن ها و گونه هایی که برای همه مان مفیدند کشف شوند، چه برای درست کردن انواع جدید آب جو چه برای تبدیل کردن پسماند به انرژی.

ببخشید استاد دان، اما من به اندازۀ شما شیفتۀ هم اتاقی های میکروبی خودم نیستم. آن عکس ها از جیرجیرک ها و عنکبوت های علفی امریکایی که از لوله های زیرزمین و درگاه ها آویزان اند -با آن حالت مشمئزنماینده شان- ممکن است روح یک حشره شناس یا شاید کودکی 9 ساله را تسخیر کند و عشقی را در آنان بیدار کند که دان هم به آن ها دارد، اما راستش را بخواهید برای من این طور نیست. با این حال، گاهی دست خودمان نیست و فریفتۀ نثر او می شویم، مانند زمانی که از انواع و اقسام بندپا هایی که با آن ها هم خانه ایم حرف می زند: پشه ریز های نیش دار، پشه ها، مگس های خانگی، پشه ریز های شبحی، مگس های جغدی، مگس های آب شور. تازه اگر از پشه های قارچی، مگس های راه آب و مگس گوشت حرفی به میان نیاوریم؛ و سخت است که با بُهت نویسنده در برابر تنوع زیستی موجود حتی در یک خانه، دست کم اندکی، همراه نشویم.

او می نویسد: اگر دو مگس را در خانه تان دیدید، عجیب این است که آن ها از دو گونۀ متفاوت اند؛ و خدای من! اگر 10 مگس را در خانه تان ببینید احتمالاً آن ها از پنج گونۀ مختلف اند؛ و بهانه ای دست نویسنده ندهید که صحبت هایش دربارۀ شته ها را آغاز کند. او شیفتۀ آن ها و زنبور هایی است که تخم هایشان را در بدن شته ها می ریزند و نیز زنبور هایی که تخم هایشان را در بدن زنبور هایی می ریزند که تخم هایشان را در بدن شته ها ذخیره نموده اند.

در این کتاب حسی واقعی از انگشت به دهن شدن وجود دارد که بیشتر در خدمت هدف فراگیر دان است: دفاع از حفظ تنوع زیستی نه تنها در جنگل های پردرخت و نهر های پرآبی که با تصویر سنتی ما از وفور طبیعی سازگار است، بلکه در پیش پاافتاده ترین مکان ها، در زیرزمین ها، تشک ها، کشو های یخچال و دوش هایمان، یعنی جا هایی که بیشتر ما بیشترین مواجهات میان گونه ایمان را آنجا تجربه می کنیم.

دربارۀ آن دوش ها اضافه کنم که دان معتقد نیست که از دوش ها صرف نظر کنیم بلکه می گوید که شاید لازم باشد فواصل عوض کردن دوش هایمان را کمتر کنیم و به جای دوش فلزی از دوش پلاستیکی، که احتمال جمع شدن زیست لایه ها در آن کمتر است، استفاده کنیم. با این حال، حرف آخر او دربارۀ دوش ها مانند حرف آخرش در خصوص جنبه های دیگر آشفته بازار میکروبی ای که در آن به سر می بریم است: نترسید! بگذارید زندگی بیاید داخل.

دان می نویسد: آبی که در سفره های زیرزمینی است و سرشار از گونه های زیستی از جمله سخت پوست هاست، برای استحمام بهترین آب است. سخت پوست هایی که در این سفره ها زندگی می نمایند نشانۀ سلامت آب اند نه نشانۀ کثیفی آن.